„Małe życie” w emocjonalnej szarży…

Wchodzisz na imprezę i znasz jedną, może dwie osoby. Nawet gospodarza tylko z widzenia. Poznajesz dziesiątki obcych ludzi i próbujesz zapamiętać imiona, nie traktując powitań automatycznie. Ale mimo starań na początku trudno sobie ich wszystkich uporządkować. Tak samo jest z Małym życiem i czwórką głównych bohaterów, młodzieńców świeżo po studiach, przyjaciół właśnie wchodzących w dorosłość. Obce miejsce, obce obyczaje, obcy ludzie – współczesny Nowy Jork, który nijak nie przylega do twojej współczesności. Ale z imprezy możesz wyjść, możesz też zostać do końca i nigdy więcej nie utrzymywać z tymi rozmytymi osobowościami żadnych kontaktów. W Małym życiu jest inaczej: nie uwolnisz się, wejdziesz z buciorami w codzienność postaci i będziesz zmuszony tam zostać. Upatrzysz sobie jedną – wybraną przez autorkę – i przeżyjesz piekło. To będzie dramat, emocjonalny gwałt i pusty wzrok wbity w druk. I wszystko, co wokół: odłamki małych żyć.

W opowieść Yanagihary niełatwo wrosnąć. Tak się dzieje, gdy przed czytelnikiem stawia się kilku równoważnych bohaterów i każe ich naprzemiennie obserwować w scenkach mniej lub bardziej rodzajowych. Opis przyjaciół na niewiele się tu zda – Willem jest aktorem, JB malarzem, Malcolm architektem, a Jude prawnikiem, tym czwartym, stojącym zarówno z boku, jak i w centrum – bo i tak przez pierwsze 150 stron z cudem graniczy swobodne poruszanie się między informacjami, który z nich czym się zajmuje, jaki ma kolor skóry, jaką orientację, czy jest bogaty czy biedny, czy ma rodziców, a jeśli tak, to jakich, a jeśli nie, to jacy byli. To skołowanie jest ceną za pełną, wreszcie-taką-jaka-miała-być-od-początku wizję autorki, która następuje po pierwszym rozdziale liczącym 100 stron, rozdziale pełnym rozmów, codziennych myśli, zdarzeń, planów; słowem: małych żyć całej czwórki. Gdy się przez to przebrnie, można wreszcie zrozumieć, o co tak naprawdę tutaj chodzi – o tego jednego, Jude’a, którego tajemnice są głęboko zakopane w przeszłości, a my chcemy je odkopać tylko na początku, do pierwszej prawdy. Potem już nie, ale potem kolejne prawdy odkopują się same. Choćbyśmy chcieli otworzyć oczy i wyjść z tego koszmaru – nie da się. A przy okazji inni bohaterowie gdzieś tam odchodzą w tło…

Slogany reklamowe Małego życia korzystały z takich słów jak przyjaźń, dojrzewanie, trauma, pamięć czy sukces. Podczas lektury akcenty między nimi szybko się zmieniają, ale te najważniejsze to chyba przyjaźń i pamięć. I ból! Pamięć bólu, na który lekarstwem jest przyjaźń. Taka niewiele różniąca się od miłości… a może będąca miłością. Piszę zagadkami, bo o Małym życiu powiedziano już wszystko, co na wierzchu. Hanya Yanagihara stworzyła powolną opowieść – choć trafniej byłoby określić fabułę książki strumieniem losów – o przyjaźni, małych decyzjach i zachowaniach, które składają się na wysoką, skomplikowaną, poznaczoną niedoskonałościami wieżę relacji między ludźmi. Nieustannie przypomina swoją szczegółową narracją, że właśnie o ludzi tu chodzi, o mechanizmy rządzące ich postępowaniem i nadrealne prawidłowości, które tym przewidywalnym mechanizmom się przeciwstawiają, udowadniając, jak wiele jeden człowiek może znieść bólu, rozpaczy i traum. To, co Yanagiharze wyszło bezbłędnie, to kreacja bohaterów i mistrzowsko skrupulatna przestrzeń więzi między nimi. I studium wzajemnego zrozumienia, i psychologizm definiujący każdą z postaci. To, co wyszło mniej, też tkwi w tych więziach, a mówiąc ściślej – w ich nagięciu, literackiej szarży, która jednym stworzy z Małego życia arcydzieło, a innym pozostawi niesmak i niedowierzanie, podsycone, rzecz jasna, emocjonalnym szokiem.

Mam na myśli epatowanie przemocą i dramatem, które dostrzegłem wcześniej choćby w Ciemno, prawie noc. Tam wyglądało to inaczej, podsycane naturalistycznymi opisami, tutaj też zarzut tkwi trochę w czym innym, ale konkluzja jest podobna – jeśli jednego bohatera (lub czas, miasto, środowisko – jak u Bator) obarcza się przesadnym złem skierowanym w jego stronę, kreuje sadystyczną postawę, ten przestaje być wiarygodny. I choć okropieństwa przeszłości Jude’a spełniają swoją rolę, uświadamiają, zatykają i dociskają do ziemi z zabójczą siłą, to gdzieś wewnątrz tego tragizmu przysiada fikcja i sztuczność, i pisarska nadaktywność, by dać zbyt wiele, aby mogło się to pomieścić w mimetycznej iluzji opowieści. Prościej i mniej poetycko? Gdy w połowie książki czytelnik uświadamia sobie, że już nic gorszego nie może bohatera spotkać, a to go spotyka, i tak kilkakrotnie, czytelnik nagle przestaje się o niego bać. To już nie jest osoba z krwi i kości, jaką miała być. Staje się bytem tylko na papierze, elementem literackiego eksperymentu, teatralną grą oderwaną od świata, a to bardzo niedobrze.

I żebym tylko nie został źle zrozumiany – reszta, choć niepozbawiona wad, jest świetna. Miłość, przyjaźń i empatia żyją w powieści, bohaterów wyciąga się z książki i po prostu z nimi przebywa, historia jest monumentalna i przewrotna, a napisana tak, że mimo nierówności – wzruszeń lub napadów gniewu przeplatanych znużeniem – trudno ją porzucić. Jeszcze à propos tych nierówności: czasem mówi się o powieściach, że są jak pędzący rollercoaster, i bynajmniej nie chodzi o to, że posiadają wzloty i upadki. Małe życie to nie dynamiczna kolejka, ale powolna jazda dorożką po zróżnicowanym terenie: raz widzi się przecudną polanę usłaną wiosennym kwieciem, by zaraz przejeżdżać przez pustkowie i nie widzieć niczego interesującego, a za chwilę wjechać na spaloną, zniszczoną ziemię, która parzy. Są podobne i w moim mniemaniu równie dobre książki (choćby Serce to samotny myśliwy czy częściowo Świat według Garpa), które dziś już takiej jednogłośnej furory nie robią, ale robiły kiedyś – i coś jest w Małym życiu, że dziś właśnie ono przeskoczyło wszystkie czytelnicze bariery i zaoferowało opowieściową nieuchwytność. Domyślam się, co to, ale nie wiem, czy się z tego cieszyć – niech jednak będzie; literatura ma nas doświadczać, choćby ta złośnica nie znała umiaru w dostarczaniu impulsów. I ta obietnica doświadczania stanowi w Małym życiu wabik na czytelników: egzystowanie w wielkim świecie z przyjaźnią istotniejszą niż związki, intrygujący model społeczeństwa, pogłębiona psychika ludzi sukcesu i czuła, intymna wiwisekcja miłości homoseksualnej.

Jak to możliwe, że w małym życiu mogą się mieścić obok siebie wielka przyjaźń i wielki ból? Hanya Yanagihara zdaje się zadawać to samo pytanie i wizualizować je, nie odpowiadając. Odpowiedzią jest refleksja po lekturze, a ta nie pozwala na zapomnienie. Choćby dlatego warto Małe życie przeczytać – ale nie na fali popularności, tylko w swoim tempie. Bo że opowieść trafiła do mas, to niespodzianka. Że kumuluje w sobie miłość i zło w takich skrajnościach, lawiruje na krawędzi stanów katartycznych – to sztuka. Miłość i zło. Nierozerwalne w ciasnocie setek małych żyć.

PS Przedwczoraj słuchałem audycji o Małym życiu w radiowej Trójce i redaktor Nogaś wraz z gośćmi i ze słuchaczami poruszyli tyle wątków, o których myślałem podczas lektury i po niej, że uświadomiłem sobie, jak niewiele mogę wyartykułować w tej recenzji. A odzew wśród polskich czytelników przewspaniały – dawno żadna książka nie była tak powszechnie i tak żywo dyskutowana przez wszystkich!

Podsumowanie:
Tytuł: Małe życie
Autor: Hanya Yanagihara
Tłumaczenie: Jolanta Kozak
Wydawca: W.A.B. 2016
Moja ocena: 7/10

Za możliwość przeczytania książki serdecznie dziękuję księgarni internetowej Tania Książka

Adrian Kyć