[Z zakurzonej półki] „Wspólny pokój” bez wyjścia…

Zapraszam na zakurzony miesiąc z dwudziestoleciem międzywojennym! Dziś Zbigniew Uniłowski, a na przełomie lutego i marca jeszcze Józef Wittlin, Jerzy Andrzejewski i podwójny Bruno Schulz.

Początkujący prozaik Lucjan Salis wraca do Warszawy po półrocznym pobycie w Zakopanem, gdzie leczył gruźlicę. Ma 21 lat, chce tworzyć, więc zamieszkuje u starego kumpla po piórze, Zygmunta Stukonisa. Przez pokój, w którym przyjdzie im się gnieździć, przetoczy się wielu lokatorów: Dziadzia – pisarz-podróżnik, brat i matka Zygmunta, trzej studenci: agronomii, medycyny i prawa oraz dwie kobiety, Felicja Stodulska i Teodozja Mokucka. Dla tak wielu charakterów i osobowości, tak różnych postaw ideowych, może być w jednym pokoju za ciasno.

Powieść Uniłowskiego budziła w czasie premiery niemałe zainteresowanie – kierowała ostrze krytyki, niewybredny żart i głośny śmiech przeciw środowisku artystycznemu międzywojnia. Towarzystwo opisywane przez autora to pokolenie okolicy 1910 roku, skupione wokół warszawskiej grupy literackiej Kwadryga, a pod nazwiskami postaci kryją się prawdziwe sylwetki, co pozwala nazywać Wspólny pokój powieścią z kluczem. Będzie więc mowa o literatach, którzy albo figurują jeszcze dzisiaj w czytelniczej świadomości, albo zostali niemal zupełnie zapomniani. Lucjan Salis jest alter ego autora, Stukonis to Stanisław Ryszard Dobrowolski, Dziadzia – Stanisław Maria Saliński, a oprócz nich pojawi się też Sebyła, Szenweld, Flukowski, Gałczyński, Tuwim, Boye… i paru innych – sami pomyślcie, ilu z nich znacie i czytaliście. Najwięcej chyba dostaje się Kadenowi:

Tfu, jak ten szczeka. Załgany, zaśliniony karierowicz… gada, gada.*

Co mi ten Kaden zawinił, ani mnie ziębi, ani mnie grzeje; zasrany pisarz – to fakt, ale ma swoją grupę matołów, którzy go wielbią.**

Wszyscy wiemy, do czego służy wychodek. Kaden z uporem maniaka poucza nas o tym. Trzeba przyznać, że w całej jego twórczości widzi się tę niesłychanie energiczną zarozumiałość.***

O Skamandrze Michał Bove (Boye) mówi: ohyda, kilku sprytnych Żydków, handlujących wierszami. Klika****, ale Lucjan Salis (Uniłowski) odpiera ten atak, chwaląc Skamandrytów. Co ciekawe: klucz we Wspólnym pokoju istnieje tylko, gdy jakaś postać pojawia się w powieści, natomiast o jej twórczości bohaterowie mówią już bez tożsamościowych masek. Dlatego też chwali się wkład Tuwima w poezję polską, ale gdy przemknie obok Salisa w „Ziemiańskiej”, to jest już Tamwimem.

Zostawmy jednak podręcznikowe wtręty – Wspólny pokój to powieść o literatach, ale takich, więcej o pisaniu mówią niż faktycznie piszą, a pisanie, czyli chyba jedyną zjadliwą dla nich formę uczciwej pracy, zastępują towarzyskimi spotkaniami, bankiecikami, wyskokami na kieliszek czy dwa do kawiarni „Ziemiańska” – miejsca spotkań cyganerii warszawskiej – słowem: zajmują się zachlewaniem ryja, by następnego ranka cierpień na kacenjamer. Towarzyszy temu często międzywojenny ordynarny język, który odsłania gorzkie życie artystów i pustą codzienność, z jaką muszą się zmagać. Dochodzi do tego absurdalny humor – przecież mamy tu zdegenerowanych literatów, wiecznie pod wpływem czegoś: alkoholu, narkotyków, wątpliwej wagi natchnienia. Choć na początku taka forma bardzo wciąga, przecież dwudziestolecie międzywojenne to epoka, którą można portretować przebogato, to po pewnym czasie odczułem przesyt – tymi ludźmi, którzy dużo gadają, a nic nie robią, ich naiwnym odbieraniem świata i tą elitarnością, która zawiązuje się w momencie, gdy ktoś coś wyda, gdy czyjś wiersz gdzieś się ukaże. Do tego ten narracyjny brud, chęć pokazania symbolicznego pokoju w dzielnicy żydowskiej stojącej biedą i upadkiem człowieczeństwa przestaje intrygować, a zaczyna męczyć.

I byłoby tak zapewne do końca powieści, gdyby nie istotne rozwiązanie fabularne: nawrót choroby Lucjana Salisa. Znów ta obrzydliwa dosłowność i naturalistyczne obrazowanie zaczyna wciągać, gdy widzimy, jak dobrze Uniłowski poradził sobie z perspektywą umierającego na gruźlicę Lucjana, który od pewnego momentu powieści obserwuje osobliwości wspólnego pokoju z łóżka, pogrążony w letargu – czuć, jakbyśmy obserwowali te wydarzenia spod zaciemniającej obraz czarnej płachty. Wtedy dochodzą nowe czytelnicze doznania i próbując wcielić się w głównego bohatera jak najmocniej, naprawdę jesteśmy to w stanie zrobić. Wtedy też silnie oddziałuje autobiografizm Uniłowskiego, który wspomina w kilku fragmentach swoje traumatyczne dzieciństwo (naprawdę warto przeczytać!) i ciężką pracę w młodości. Zrobił więc autor ze swojego dzieła coś więcej niż powieściowy referat z kluczem w zestawie.

Zatem jest sobie ta powieść z kluczem, Wspólny pokój, która z atutów powieści z kluczem korzysta sporadycznie. Uniłowski przedstawia siebie i swoich kumpli z Kwadrygi, ale raczej nie jest to pozytywny obraz – czytamy o ludziach łamanych przez życie, ludziach może i utalentowanych, inteligentnych, ale nietuszujących tą inteligencją parszywych charakterków i niezbyt miłego usposobienia, wreszcie o ludziach przede wszystkim pijących, szwendających się po knajpach i piszących wiersze, z akcentem na dwa pierwsze zajęcia. Przez to wszystko trudno lokatorów wspólnego pokoju polubić i trudno wsiąknąć w ich życie towarzyskie, jak wsiąkało się z zapomnieniem w codzienność młodopolskich dekadentów. A jednak nie twierdzę, że książka powinna odejść w zapomnienie i nie być czytywana. Tym spojrzeniem plasuję się zapewne gdzieś pomiędzy pozytywną opinią Marlowe’a a słowami Beznadziejnie zacofanego w lekturze, który powiedział mi, że to słaba książka. Siedzę gdzieś pośrodku, delikatnie skłaniając się w stronę tego pierwszego – bo prozy Uniłowskiego słabą nie nazwę, ale szczególnie polecać też nie będę.

I takie słowa Lucjana Salisa vel Zbigniewa Uniłowskiego na koniec:

Nie chciałbym być czytanym przez samych rodaków, którzy by mówili, że mam serce płonące miłością do ojczyzny, że pragnę jak najlepiej i tak dalej. Serce Tomasza Manna też bije dla Niemiec, co mu nie przeszkadza być czytanym przez całą Europę. Te grzecznościowe nagrody Nobla dla Sienkiewicza i Reymonta niczego nie dowodzą, Diabli biorą, kiedy się weźmie do ręki współczesną książkę miernego nawet pisarza Niemiec czy Francji; od razu się czuje tę rasę, poziom, kulturę i te rzeczy tłumaczy się u nas, czyta się je, oni nie potrzebują robić tak jak my, żeby nasz Pen Club musiał płacić za wydanie w obcym języku jakiegoś Kadena czy cholera już wie kogo. Czy zastanawiałeś się, że poza paroma poetami i jednym Prusem nie mamy właściwie literatury? My nie zdajemy sobie sprawy, że artysta jest przede wszystkim dla świata, a potem dla narodu. (s. 177-178)

* Z. Uniłowski, Wspólny pokój, Warszawa 1988, s. 31.
** Tamże.
*** Tamże, s. 270.
**** Tamże, s. 183.

Podsumowanie:
Tytuł: Wspólny pokój
Autor: Zbigniew Uniłowski
Wydawca: Książka i Wiedza 1988 (premiera: 1932)
Moja ocena: 6/10