[Czytam uczniom] Neverending story ze smokiem szczęścia

Dziś ruszam z nowym, nieregularnym cyklem – [Czytam uczniom]. No dobrze, może jeszcze nie czytam, ale kiedyś będę. A jeśli nie będę, to uczę się, co czytać i jak odczytywać, przynajmniej teoretycznie. Wiąże się to z przedmiotem „literatura dla dzieci i młodzieży”, na który uczęszczam w ramach specjalności nauczycielskiej studiów filologicznych. Obecny semestr dotyczy zagadnień teoretycznych, które poruszamy na podstawie powieści Michaela Endego. Jeśli zdarzy się w moim życiu, że codziennie rano będę wstawał i dreptał do szkoły, jak x lat temu jako szkrab w dużych, okrągłych okularkach, tym razem jednak w marynarce, niebieskiej koszuli i krawacie oraz z dziennikiem pod ręką, to jako pan od polskiego dołożę wszelkich starań, by zderzyć wychowanków z dobrą literaturą i przedstawić im ją tak, by kształciła – wyobraźnię, empatię i tzw. inteligencję czytelniczą – oraz dawała radość i oferowała rozrywkę. Siłą rzeczy więc muszę się z „literaturą czwartą”, jak nazywał ją Czesław Hernas, stykać: przypominając sobie niektóre tytuły, odczytując je na nowo przy użyciu percepcji dorosłego bądź odkrywając po raz pierwszy. Tak czy owak, gdy wchłonę cokolwiek dla młodszych odbiorców, opowiem o tym tutaj. Raz będą to wpisy recenzenckie, innym razem forma luźnych przemyśleń, co tydzień albo z trzymiesięczną przerwą – pełna dowolność. Ale chcę, byście wiedzieli, że czytam uczniom :)

Oglądaliście w dzieciństwie Niekończącą się opowieść? Mówią wam coś imiona Atreju, Bastian, Falkor (Fuchur), Artaks? A piosenka – kompozycja Giorgia Morodera, wykonywana przez Limahla Neverending story, pamiętacie ją? Piękne przeżycia, fantastyczne wspomnienia, obrazy i dźwięki, które zachowałem w czasach młodości. Film jednak kończył się w połowie, przed tym, jak pierwotnie Bastian Baltazar Buks, chłopiec czytający książkę na szkolnym strychu, trafiał do Fantazjany, nadając Dziecięcej Cesarzowej nowe imię. Tak, Bastian i Atreju się spotkali, razem lecieli na Fuchurze, tj. smoku szczęścia, razem przeżywali przygody i odwiedzali dziesiątki fantazjańskich krain. Ale w założeniach autora to nie była książka dla młodzieży, choć osobiście cieszę się, że trafiła właśnie na taki grunt (mnogość odczytań i symbolika to jedno, ale wartości i przygoda, jaką niesie za sobą książka, powinny nasycać młode umysły). Adaptacja filmowa, daleko odbiegająca od wersji książkowej pod względem przekazu i warstwy artystycznej, nie spodobała się Endemu na tyle, że kazał wykreślić swoje nazwisko z czołówki filmu, a cała sprawa trafiła do sądu. Oryginalnie Atreju był chłopcem o cerze oliwkowozielonej i włosach niebiesko-czarnych, pochodzącym z Morza Traw, żyjącym wśród ludu myśliwych, którzy polowali na purpurowe bawoły. Bastian był tłuściutki, a podczas odwiedzin w Fantazjanie zmieniał się, zyskując fizyczne przymioty i stopniowo zapominając o realnym świecie. Prawdziwą cudowność krainy wyobraźni Bastian poznał dopiero po wydarzeniach z filmu – a była to piękna, niekończąca się przygoda.

Ale zostawmy różnice na gruncie książka-film, dziś będzie o słowie pisanym. Niekończąca się historia (w starszych wydaniach z „nie” pisanym rozdzielnie – żaden to błąd, po ’97 decyzją Rady Języka Polskiego możemy pisać już łącznie, wcześniej tylko rozdzielnie, ale nawet teraz zapis imiesłowów przymiotnikowych z partykułą „nie” jak 20 lat temu nie jest ganiony, byle robić to konsekwentnie) to gatunkowo opowieść fantastyczna z elementami baśni. Rozgrywa się w dwóch równoległych światach – realnym i wyobrażeniowym (sennym, fantastycznym, książkowym) – które symultanicznie współgrają w narracji, czego wyrazem jest różnokolorowa czcionka. Fantazjanę trawi powiększająca się nicość (przypominają się Kroniki Amberu…), ponieważ ludzie nie czytają, nie marzą, a dorastając, wypuszczają z rąk powab młodzieńczej wyobraźni. Dziecięca Cesarzowa umiera i trzeba ją ocalić. Gdy kogoś pochłania Nicość, ten zamienia się w kłamstwo w głowach ludzi – to samonapędzająca się maszyna. Fabuła z pewnością zaciekawi zarówno dorosłych, jak i ich pociechy, bo zdaje się nie dostosowywać do konkretnych odbiorców i na siłę ich zadowalać, lecz jest autentyczna i operuje dylematami, w których powagę wierzymy. O nich troszkę później.

Wspomniałem też, że powieść Endego sporo czerpie z baśni. Cóż, mamy baśniową krainę, baśniowe stwory i baśniową magię, która egzystuje na porządku dziennym, naturalnie budując świat opowieści. Każdy rozdział to właściwie osobna opowieść, co znakomicie wróży książce jako materiałowi dydaktycznemu dla szkół – dzieci mogą poznawać Niekończącą się historię stopniowo, przeskakując z jednej krainy w drugą, nie musząc mierzyć się od razu z obszerną całością. Rozdziały są krótkie i każdy z nich mówi o czymś innym, każdy mądrze i inspirująco. Ende to dla mnie mistrz pobudzania wyobraźni. Owszem, opisuje magiczne krainy, czyniąc to niebywale plastycznie i przy użyciu niemal malarskiej fantazji, ale jednocześnie pozostawia lukę niedopowiedzenia, tajemnicę, którą dziecko musi zapełnić samo. A na przyszłość, o czym jestem przekonany, bardziej niż obrazy Endego przetrwają właśnie te plansze naddane przez wyobraźnię czytelnika. Te, które nakreśli twórczy umysł dziecka, poruszony przez obrazowo-symboliczny język baśni, przez magiczne, głębokie przesłanie (lew, który budzi się do życia przy wschodzie słońca i umiera co noc, by przepiękny, pełen życia las mógł wyrastać na nowo; kobieta-kwiat, która kwitnie, przygotowując Bastiana do drogi, ale będzie musiała zwiędnąć, gdy ten ją opuści). Taką samą rolę spełniają barwni bohaterowie poboczni, których losy narrator zazwyczaj kończy słowami: Ale to już inna historia. Opowiem ją innym razem. Czytelnik ma świadomość wielkości Fantazjany, w której nieustannie przeplatają się życiowe ścieżki, z chwili na chwilę rodzi się i umiera coś fantastycznego, a i tak nigdy nie uda nam się tej biblioteki milionów historii poznać w całości. Pod tym kątem opowieść Michaela Endego spełnia zasadniczą funkcję baśni wskazaną przez Brunona Bettelheima – oferuje obszary wyobraźniowe, których dziecko nie odkryłoby samo, podsuwa materiał, w którym można rzeźbić.

Na studiach odbiera się historię Bastiana i Atreju jako garść narzędzi i motywów, jako pewien wzór, który w dziedzinie literatury dla dzieci i młodzieży można podpiąć do każdego tekstu źródłowego. Ale czytanie… tu już można zdziałać cuda. W tej trwającej wieki opowieści kryje się głęboka myśl filologiczna – o snuciu historii, o słowie mającym wpływ na rzeczywistość, o czytaniu formującym młodego człowieka i o bibliotece jako wielkim dobru. Oprócz tego to piękne umiłowanie czytelnictwa; odbiorca widzi, że Bastian zatapia się w swojej księdze i spędza z Atreju cały dzień, kreując przewspaniały wizerunek czytania. To atut nie do podważenia! Niekończąca się historia dzięki konstrukcji wypowiedzi proponuje labirynt obrazowych doznań, choć czasem mocno skomplikowany i poszatkowany, sprawiający trudności w doborze odbiorcy, bo skoro każdy może nim być, to kto może tak naprawdę, priorytetowo?

Niemniej książka ta to fantastyka pobudzająca do marzeń. Tyle tu przeróżnych stworów i krain, które często już nie wracają, że warto się nad nimi zatrzymać i za pomocą wyobraźni zachować je w pamięci. Tak jak uczyniłem to ja i jak uczynią moi uczniowie.

Pomiędzy akapitami tekstu możecie podziwiać wyjątkowe ilustracje Antoniego Boratyńskiego z wydania Naszej Księgarni (Warszawa 1986). Budzą niepokój, są mroczne i zastanawiające, a przy tym osobliwie ponure i działające na wyobraźnię.

Podsumowanie:
Tytuł: Nie kończąca się historia
Autor: Michael Ende
Wydawca: Nasza Księgarnia 1986 (premiera: 1979)
Moja ocena: 8/10

A to grób Michaela Endego na Cmentarzu Leśnym w Monachium. Piękny, od razu czuć, co ten człowiek po sobie zostawił.